Dünya tarihinin değişmesinde çok fazla etki yaratmış olmasına rağmen bazı buluşların hak ettikleri bilinilirliğe sahip değiller. Usturlap dünya tarihinde birçok yeni keşif ve buluşun gerçekleşmesinde önemli roller oynamış hatta dünyanın kaderini değiştirmiş icatlardan birisidir. Yön bulma aracı olarak kullanılmaya başlamasıyla birlikte denizciliğin gelişimine büyük katkılar sağlamıştır.

Avuç içi büyüklüğünde olan bu harika cihazı zamanın navigasyon aleti olarak kabul edebiliriz. Dünyanın değişiminde ise bugünün navigasyon cihazından çok daha fazla etki yaratmıştır. Usturlap keşfedilmeseydi ne mimarlık ne de denizcilik bugünkü seviyesine ulaşabilirdi. Antik çağın en önemli icadı olarak kabul edebileceğimiz usturlap 13. yüzyılda dünyanın en popüler bilgisayarı gibiydi.

Usturlabın keşfiyle ilgili farklı bilgiler mevcut. İlk olarak İznikli Hipparkos tarafından milattan önce 150 yıllarında keşfedildiği tahmin ediliyor. Milattan önce 240 yıllarında Apollonios tarafından kullanıldığı biliniyor. Ayrıca batılı kaynaklarda 6. yüzyılın ilk yarısında kullanıldığı belirtiliyor. 9. yüzyılda Abbasiler döneminde Harran’da bir üniversitede usturlap hakkında eserlerin yazıldığını görüyoruz.

Usturlabın ismi Yunanca astorlabondan (yıldız tutan) gelmiştir. Astron (yıldız) ile lambenein (yakalamak) kelimelerinin birleşiminden türetilmiştir. Zaman içinde Arapçalaşarak ‘usturlap’a dönüşmüştür. Uzay ölçümlerinde kullanılarak astronomi bilimine önemli katkılar sağladı. Usturlapla güneş, ay ve yıldızların konumları belirlenebiliyor, denizcilerin yön bulmasını kolaylaştırıyordu. Antik çağlarda küresel konumlandırma sistemleri teleskopun icadından önce usturlap ile yapılırdı. Bu sayede yön bulma ve yeryüzü yükseltileri ölçülebiliyordu.

Geçmişte birçok astronomi problemi usturlap sayesinde çözüldü. Gök cisimlerinin konumları bu cihazla tespit edildi. Yükseltiler bugünün modern aletlerine çok yakın doğrulukta ölçülebildi. İslam alimlerinin usturlabı kullanmasından sonra saatleri belirleyebilme ve yerel saatleri hesaplayabilme özelliği sayesinde namaz saatlerinin tespitinde kullanıldı. Yerleşim alanlarının enlem ve boylamına göre kıblenin yönü belirlenebildi. Usturlabın çok sayıda ölçüm yapabilmesi ve kolay taşınabilmesi eski çağlarda kullanımının hızla yayılmasını sağladı. Avuç içine sığan bu harika alet, hem pusula hem de hesap makinesi olarak kullanabiliyor, zaman ve mesafe ölçümleri yapılabiliyordu.

Usturlap Müslüman bilim adamları tarafından yaygın kullanılmış ve konuyla ilgili ilk eserler yine onlar tarafından yazılmıştır. Bilinen en eski kitap 829-833 yıllarında Bağdat ve Şam’da çalışmalar yapan Ali bin İsa tarafından yazılmıştır. Bu arada bazı rivayetlere göre ise ilk keşfin ve ilk kitabın Abbasi astronomi bilim adamlarından olan İbrahim el-Fezari tarafından yazıldığı ve kullanıldığıdır. Biruni, Habeşül Hasip ve Nasirüddin Tusi gibi birçok Müslüman bilim adamının bu konuda kitap yazdığı da bilinmektedir. Müslüman astronomiciler yıldızların yerini belirlemek için bir çark ekleyerek mekanik usturlabı geliştirmişlerdir. Bu bilim adamlarının en bilineni Biruni’dir. Biruni günümüzde bile hayranlık derecesinde basit yöntemlerle dünyanın etrafını ölçebilmiştir. Küçük bir dağın tepesinde birkaç basit ölçüm yaparak dünyanın büyüklüğünü hesaplamıştır. Dünyanın çevresini yüzde birlik gibi küçük bir sapmayla hesaplayabilmesi o günkü şartları düşündüğümüzde çok önemli bir başarıdır.

Ahmet Fergani’nin ise usturlap kullanarak güneşin yarıçapını hesapladığı bilinmektedir. Harran’da yaşayan Battani ise bu aletin üzerine yıldız tabloları yerleştirdikten sonra dünyanın güneş etrafındaki dönüş zamanını hesaplamıştır. Battani bir yılı 365 gün 5 saat 46 dakika ve 24 saniye olarak ölçmüştür. Günümüz teknolojileri ile yapılan ölçümlerden sadece 14 dakika gibi çok küçük bir yanılma payı ile ölçüm yapmıştır. Avrupa kıtasında ilk usturlap 1365 yılında doğan Fransız Juan Fusoris tarafından yapılmıştır. Avrupa’da 18. yüzyıla kadar yaygın kullanılmış, teknolojinin gelişimiyle beraber kullanımı azalmış, 20 yüzyıldan sonra ise tamamen bitmiştir.

Bu harika alet ile iki farklı koordinat sistemini tamamen örtüşecek şekilde bir araya getirebiliyorsunuz. Uzayda güneş, ay ve gezegenlerin hareket ağında pozisyonlarını usturlap ile belli yükseklikten görüp ölçümlerde kullanabiliyordunuz. Usturlabın arka tarafı gökyüzünün hareket edebilen ağlarını gösteriyor. Bir örümcek ağına benzeyen bu kısım gökyüzündeki yerel koordinatları gösteren bir atlas gibidir. Bunu bir kural aracı gibi düşünürsek bu sayede bu harika cihazı birçok ölçüm için kullanabildiğimiz gibi, terazi ve hesap makinesi olarak da kullanabiliyorsunuz.

Gece yıldızları kullanarak çok basit yöntemlerle yerel saati hesaplayabiliyorsunuz. Saati öğrenmek için çok zahmetli görünebilir ancak o günkü şartlar düşünüldüğünde bugünün bilgisayar icadı kadar değerliydi. Bu arada usturlap size gece sadece zamanı söylemiyor bunun yanında güneşin nereden ve ne zaman doğacağını gökyüzünde nasıl hareket edeceğini ve ne zaman batacağını da gösteriyordu.

Bu inanılmaz cihazın yani dünyanın ilk bilgisayarının binden fazla kullanım alanının olduğunu biliyoruz. Karasal navigasyon olarak kabul edeceğimiz ölçümler sayesinde gitmek istediğiniz mesafeyi antik çağda hesaplayabiliyor olmak inanılmaz. 2000 yıllık geçmişiyle yıllar içinde birçok değişikliğe uğradı. Üzerindeki ağlar her yüzyılda bilim adamları tarafından geliştirildi.