Bülent TAŞ Nazmi KARYAĞDI
bulent.tas@yeniekonomi.com.tr nazmi.karyagdi@yeniekonomi.com.tr
Enflasyon her şeyi erozyona uğrattığı gibi Türk Lirası cinsinden fonları da eritiyor. Acaba teknoloji alanında eriyen bir fon var var mı? İşte bu yazımızda size enflasyon karşısında eriyen bir fondan söz edeceğiz.
Önce bir tespitimizi ortaya koyalım: Ar-Ge faaliyetlerinin desteklenmesi için Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı bünyesinde oluşturulan fon yeterli düzeyde kullanılmamakta ve enflasyon sürecinde önemli ölçüde alım gücü kaybına uğramaktadır.
Fonun kaynağı, cep telefonu kullanıcılarının Devlete ödediği telsiz kullanım ve ruhsat ücretlerinden kaynaklanıyor.
655 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin 40. maddesi uyarınca Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu, operatörlerin abonelerinden tahsil edip kendisine ödediği telsiz kullanım ve ruhsat ücretlerinin %20’sini genel bütçeye gelir kaydedilmek üzere Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığına aktarıyor.
Aktarılan tutarlar karşılığında araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin desteklenmesi amacıyla ilgili tertiplere ödenek kaydetmeye ve bu ödeneklerden yılı içerisinde harcanmayan tutarları ertesi yıl bütçesine devren ödenek kaydetmeye Ulaştırma Bakanı yetkili kılınmış durumda. Havacılık ve uzay teknolojilerine ilişkin araştırma ve geliştirme destekleri de fondan karşılanabiliyor.
Desteklemeye İlişkin Usul ve Esaslar
Desteklemeye ilişkin usul ve esaslar bir yönetmelikle düzenlenmiş.
Yönetmeliğe göre Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığının haberleşme, havacılık ve uzay teknolojileri ile ilgili alanlarda yerli tasarım ve üretime yönelik araştırma, geliştirme ve eğitim faaliyetlerine ilişkin olarak her yıl için destekleyeceği öncelikli proje konularını sektörler itibariyle belirleyerek Bakanlığın internet sitesinde yayınlanması gerekiyor. Bakanlık ilave olarak ayrıca ülke için önem arz eden teknolojik ve stratejik konular belirleyebilmekte ve bu alanlarda proje başvurusu alabiliyor.
Yönetmelik, ayrıca proje destek başvurularının Bakanlık ilgili birimlerine yapılmasını ve başvurulara ilişkin duyuru ve başvuru usullerine Bakanlık sitesinde yayınlanmasını öngörüyor.
Yönetmelikte başvuru şartları aşağıdaki gibi sıralanmış:
- Proje destek başvuruları kuruluşlar tarafından yapılabilir.
- Ar-Ge projesine destek başvurusunda bulunan kuruluşun proje konusunun faaliyet alanıyla ilişkili olması gerekir.
- Başvuru yapan kuruluşların, kamu kurumu ve kuruluşları hariç başvuru tarihi itibarıyla en az bir yıldır faaliyette olması gerekir.
- Başvuruyu yapan kuruluşların, kamu kurumu ve kuruluşları hariç projede yer alan personel sayısının en az üçte biri kadar personeli en az bir yıldır bünyesinde çalıştırıyor olması gerekir. Projenin gerçekleştirilmesinde görev alması kaydıyla, kuruluş ortakları gerçek kişiler, kuruluşun bünyesinde çalışan olarak değerlendirilir.
- Kuruluşlar bir araya gelerek ortak proje başvurusunda bulunabilirler. Bu durumda ortaklardan biri proje esas muhatabı olarak proje başvurusunda belirtilir.
- Ortak başvurularda; kuruluşlar, projede yer alan personel sayısının en az üçte biri kadar personeli en az bir yıldır bünyesinde çalıştırıyor olması şartını birlikte sağlayabilirler.
- Kuruluşlar, bir başvuru dönemi içerisinde her bir sektör için tek başına veya ortak olarak sadece bir proje başvurusunda bulunabilir.
- Ar-Ge projesine ait çalışmalar Türkiye’de yürütülür.
- Başvuru şartlarını sağlayan proje destek başvuruları değerlendirilmek üzere kabul edilir.
Oluşturulan Fon ve Kullanım Tutarları
Sayıştay’ın Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı 2021 yılı Raporuna göre 2020 yılbaşında fonun toplam tutarı 2 milyar 816 milyon ₺’dir.
2020 yılı içinde elde edilen 975 milyon ₺ gelir sonrasında fon 3 milyar 791 milyon ₺’ye ulaşmış, 2020 yılında Türkiye Uzay Ajansına 195 milyon ₺’nin aktarılması sonucu arta kalan 3 milyar 596 milyon ₺ 2021 yılına devredilmiş
2021 yılında fona aktarılan tutar 1 milyar 88 milyon ₺ olup fon 2021 yılında 4 milyar 684 milyon ₺’ye ulaşmış.
Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığının 2021 yılı Faaliyet Raporuna göre 2021 yılında fondan yapılan harcama tutarı 228 milyon ₺’dir. Bu harcamanın 210 milyon ₺’si Türkiye Uzay Ajansına, 10 milyon ₺’si “Ka-Bant Milli Uydu Haberleşme HUB Sistem ve Modem Geliştirilmesi” Projesi için 7 milyon ₺’si de “Uydu Destekli Ulusal Akıllı Ulaşım Sistemleri Otomasyon Projesi” için kullanılmış. Kalan 4 milyar 456 milyon ₺ 2022 yılına aktarılmış.
2022 yılında fona aktarılan gelir tutarı 1 milyar 373 milyon ₺’dir.
Bu aktarılan tutarla birlikte 2022 yılında fon büyüklüğü 5 milyar 829 milyon ₺’ye yükselmiş. 23 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi yıl içinde fona aktarılan gelirin %20’sinin Türkiye Uzay Ajansına aktarılmasını öngörmekte. Buna göre Ajansa 2022 yılında aktarılan tutarın 274 milyon ₺ olduğu düşünülüyor. Diğer projelere yapılan harcamaların sınırlı olduğu dikkate alındığında 5,5 milyon ₺ fonun 2023 yılına aktarıldığı hesaplanabiliyor.
Fondan Fiilen Desteklenen Projeler
Sayıştay tarafından hazırlanan denetim raporunda,
“Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığınca 4 Nisan 2015 tarihinde toplam 80 adet Ar-Ge konu başlığı belirlenmiş ve 30 Haziran 2015 tarihinde belirlenen konularda çağrıya çıkılmıştır. 23 Nisan - 14 Mayıs 2016 tarihleri arasında toplam 148 adet projenin ön değerlendirmesi yapılmıştır. Proje değerlendirmeleri sonucunda, ilgili kurumlardan güvenlikle ilgili gerekli bilgilerin alınamaması ve toplam proje puanlarının belirlenen şartı sağlamaması nedeniyle 25 Aralık 2016 tarih ve 585 sayılı Bakanlık Makamı onayı ile tüm projeler iptal edildiği” şeklinde bir açıklama yer alıyor.
Raporda ayrıca “Bakanlığın, 2019 ve 2020 yıllarında araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin desteklenmesine yönelik proje kabulleri için Ar-Ge çağrısına çıkmadığı görülüyor.
Kısaca özetlemek gerekirse Bakanlık 2015-2020 tarihleri arasında hiçbir gerçek veya tüzel kişiye Türksat 6A projesine yapılan ödeme dışında destek vermemiştir. Bugüne kadar Türksat 6A projesi kapsamında, Bakanlıkça Fondan Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumuna aktarılan toplam ödenek 468 milyon 830 bin 776,57 ₺’ye ulaştığı” ifade ediliyor.
Bakanlığın internet sitesinde 2021 ve 2022 yıllarında da proje kabulleri için Ar-Ge çağrısına çıkılmadığı anlaşılıyor. Sitede yer alan bilgilere göre fondan sadece 4 proje desteklenmekte. Bunlar;
- Türksat 6A Yerli Haberleşme Uydusu geliştirme ve Üretimi Projesi
Türkiye’nin ilk yerli haberleşme uydusu projesi olan TÜRKSAT6A ile Türkiye haberleşme uydusu üretebilen 10 ülke arasında girecek. Üretilecek uydunun üretim ve test sürecinin 2023 yılında tamamlanarak SpaceX firması tarafından fırlatılması planlanıyor.
- Ka Bant Milli Uydu Haberleşme HUB Sistemi ve Modem Geliştirilmesi Projesi
Yerli ve milli olarak geliştirilmekte olan, Ka Bant Milli Haberleşme HUB ve Modem sistemiyle; havada, karada, denizde, kısaca ülkemizin sahip olduğu haberleşme uydularının kapsama alanın içinde yer alan her yerde; yüksek hızda veri transferi hizmetinin verilmesi, karasal altyapının olmadığı yerlerde uydu üzerinden internet hizmetinin verilmesi, hedefleniyor. Projenin araştırma ve geliştirme çalışmaları TÜRKSAT A.Ş Proje Yönetici Kuruluş olarak görev alırken, Aselsan A.Ş ise yüklenici olarak yer alıyor.
- Uydu Destekli Ulusal Akıllı Ulaşım Sistemleri Otomasyon Projesi
Akıllı Ulaşım Sistemleri (AUS); ulaşım sistemlerinin yönetim ve işletilmesine yönelik uygulamalar olup, trafikte geçirilen sürelerin azaltılması, trafik güvenliğinin ve hareketliliğin arttırılması, mevcut yol kapasitelerinin en üst düzeyde kullanımının sağlanması, enerji verimliliğini artırarak ülke ekonomisine katkısı ve çevreye verilen zararın azaltılması gibi amaçları hedefleyerek geliştirilen çok yönlü veri alışverişi ile izleme, ölçme, analiz ve kontrol mekanizmalarını içeren teknolojik sistemlerdir. Projenin tedarik makamı T.C. Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı Haberleşme Genel Müdürlüğü, yürütücü kuruluşu Türksat A.Ş. olup, Ekim 2021’de başlayan projenin süresi 24 ay’dır.
- Hizmet Olarak Hareketlilik (MaaS-Mobility as a Service) Platformu Projesi
MaaS platformu ile; yerel yönetimler bünyesindeki toplu taşıma araçlarının (kara, deniz, raylı sistemler, bisiklet vb.), şehirlerarası ulaşım araçlarının (karayolu, havayolu, denizyolu, demiryolu), özel araçların ve yaya yolculuklarının bir bütün içerisinde entegre edildiği, konfor, süre, maliyet gibi faktörleri göz önünde bulundurarak, anlık veya ileri tarihli yolculuk için son kullanıcılara alternatifler sunacak olan, başlangıç noktasından varış noktasına kadar planlama, rezervasyon, ödeme, kiralama gibi tüm deneyimin tek bir platform ile yolculara sunulması amaçlanıyor. Proje kapsamında PTT tarafından geliştirilen, farklı şehirlerde toplu ulaşım araçlarına tek bir ödeme yöntemi ile erişmeyi sağlayan “Türkiye Kart – TRKart” sistemi ile entegrasyon sağlanarak, toplu ulaşım hizmetlerinde ortak bir kart/mobil uygulamanın kullanılması imkânı sağlanacak.
Değerlendirme ve Sonuç
Cep telefonu kullanıcıları her yıl düzenli olarak telefon operatörlerine cep telefonu kullanım ücreti ödüyor, operatörler de düzenli olarak bunları Devlete aktarıyor.
Yasal düzenlemeler uyarınca aktarılan bu tutarların %20’sinin Ar-Ge projelerinin desteklenmesinde kullanılması gerekiyor. 2015 yılından beri fondan Kamuda geliştirilen birkaç büyük proje dışında hiçbir proje desteklenmemiş durumda.
Fondan 2022 yılı sonu itibariyle 5,5 milyar ₺ tutarın 2023 yılına aktarıldığı anlaşılıyor. Fondaki para aslında genel bütçe içinde harcanmış olup kaydi olarak varlığını sürdürmektedir. Kaydi olmasının bir önemi olmayabilir ancak harcanmayan ve kaydi olarak varlığını sürdüren fon, enflasyon karşısında eriyor ve satın alma gücünü önemli ölçüde kaybediyor.
Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı mevzuatın gereklerini yerine getirerek bir an önce proje çağrısına çıkıp fonu kullandırmaya başlamazsa fon enflasyonist ortamda yok olup gitmeye mahkûm görünüyor.
Bülent TAŞ